Sudharak Olwe

सुधारक ओलवे यांची श्वेत- धवल छायाचित्रे 'तमाशा' या लोककलेचा सर्वस्पर्शी आलोक आपल्यासमोर साक्षात उभा करतात. इतिहासकालीन टप्प्यावरच्या तमाशाचं प्रज्वल प्रारूप आणि समकाळात या कलेची झालेली दुःखद उपेक्षा, दुर्दशा त्यातील ताण्याबाण्यांसह ओलवेंच्या छायाचित्रातून 'दिसत' राहते.

दृश्यं आणि प्रतिमा यात विभेदन असतं आणि संगतीही! या छायाचित्रांमधून तमाशा सादर करणारे कलावंत विशेषतः लावणी सादर करणाऱ्या स्त्रियांच्या दृश्य- प्रतिमा आणि प्रतिमा- प्रतिमा यांच्यातील द्वंद्वात्मकता स्थूलत्व सोडून तरल पातळीवर प्रवाहित होताना दिसतं. हा टापू आहे मनोरंजनातून उद्बोधनाचा! अर्थात हे उत्तरदायित्व सोपवलं गेलंय ते केवळ उतरंडप्रधान जातिव्यवस्थेतल्या सर्वात पायतळी असलेल्या समूहांवर! त्यांनी उरीपोटी जपलेली ही कला लोककलेचं मौलिक संचित आहे.

अपार दैन्य-दारिद्र्यात जगणारी ही माणसं तमाशाच्या लावण्यात रसिक मायबाप प्रेक्षकांसमोर एक अद्भुत प्रतिसृष्टी उभारतात. लावणी नर्तिकांच्या अदांमधून, विभ्रमांमधून, देहबोलीमधून शृंगारप्रधान स्थायीभाव हा विभाव, अनुभाव, संचारी भावांच्या संम्मिलनातून अत्यंत उत्कटपणे साकार होतो. अर्थात सुधारक ओलवेंचा कॅमेरा या सेन्शुअस अदा टिपण्यात रमत नाही. त्या अदांमागची मजबुरी, असहाय्यता, वेदना, वंचना टिपणं त्यांना अधिक महत्त्वाचं वाटतं. त्यामुळेच कला आणि जगणं यातला विरोधात्मक शोषण-भाव ही छायाचित्रं टिपतात. अभावग्रस्तांच्या कलेचं आणि जगण्याचं रुपक म्हणजे सुधारक ओलवेंची ही छायाचित्रे म्हणता येतील!

या छायाचित्रात एक मोठा ॲल्युमिनियमचा पेटारा दिसतो. ज्यात संगीतबारीतल्या हरएकाचे ३६५ दिवस आणि तमाम रात्रींचे क्षण तळाशी गोठवले गेल्याचं जाणवत राहतं. संगीतबारीसाठी साजशृंगार करणाऱ्या स्त्रिया, त्यांची लहान मुलं, त्यांचे पुरुष साथीदार, विविध वाद्यं, दहा बाय दहाच्या वीतभर जागेतला आठ -दहा जणांचा संसार हे सगळं छायाचित्रांमध्ये केवळ नेपथ्य बनून राहात नाही. बहुजनांच्या कलाजीवनाचा हा सांस्कृतिक दस्तऐवज अंधार- प्रकाशाच्या चपखल योजनेतून आपल्यासमोर साकार होतो.

स्त्रियांच्या शोषणावर उभी असलेली ही कला संवर्धित व्हावी, तिचं उन्नयन करावं, ती जतन करावी की अशी आचके देत देत मरु घालावी असा एक मुळातला नैतिक-तात्त्विकतेच्या पातळीवर जाणारा प्रश्न ओलवे त्यांच्या या समग्र छायाचित्रणातून उपस्थित करतात. सध्याच्या उन्मादी, हिंस्त्र आणि पुरुषी राष्ट्रवादाच्या प्रभावामुळे संगीतबारीतही अधोगामी प्रवृत्तींचे प्राबल्य दिसते आहे. परिणामी संगीतबारीतल्या स्त्रिया कलापटलावरुन वेगाने अदृश्य होत आहेत. त्यांच्या जगण्याची प्रतवारी त्यांना अधिकच गर्तेत नेऊन ढकलत आहे. अशा विपरिततेही जगण्यातले छोटे-मोठे आनंदी क्षण वेचणारी, तगून राहणाऱ्या चिवट जिगिविषेचा झुळझुळता ओघ टिपणारी तरल क्षणचित्रंही ओलवेंच्या दृष्टीचा भाग होतात जी या कलावंतांना जिवंत माणूसपण बहाल करतात!

ही छायाचित्रे आपल्याला व्याकुळ करतात एखाद्या अम्लान कवितेसारखी. ही छायाचित्रे आपल्याला कृतिप्रवण करतात एखाद्या वैचारिक निबंधासारखी. ही छायाचित्रे आपल्याला केवळ 'बघे'पणाच्या दायऱ्यात ठेवत नाहीत तर त्यापलिकडे नेऊन ती आपल्याला वंचितांच्या कलाभानाकडे, त्यात निहित असलेल्या मानवी मूल्यांकडे बघायला प्रवृत्त करतात. _'इथं कुणीच नाही विमुक्त/ नि तुझं तर घुंगराच्या वेदनेशी सख्खं नातं'_ हे अधोरेखित करणाऱ्या प्रस्तुत छायाचित्रांचं अजिबातच अ-राजकीय नसणं हे सुधारक ओलवे यांचं सर्वात मोठं सामर्थ्य आहे!